https://www.haytap.org/tr/koepek-kelimesinin-koekeni-
"Köpek" kelimesinin kökeni
Köpeğin Türkçesi ittir, malum. Bilinen en eski devirden beri yerleşik olan kelime budur, daha doğrusu muhtemelen kalın sesliyle ıt’tır. Orhun yazıtlarında böyle geçer. Yakutçası halâ ıt, noktasız. Çuvaşçası ida. Bunlar Türki dillerin birbirine ve bize en uzak iki dalı olduğu için, bir kelime bunların ikisinde de varsa demek ki feci surette eskidir diyebiliriz. Köpek Türkiye Türkçesinde 15. yüzyılda zuhur etmiş. Ondan az bir müddet önce de Kıpçakçada, yani bugünkü Kırım ve Volga Tatarcasının atası olan dilde görülüyor.
Kitab-ül İdrak isimli bir Kıpçakça dil kılavuzuna isimsiz birinin eklediği haşiyede “itin iri ve tüylü olan cinsine köpek denir” diye not düşmüşler, 1400’lerin başı gibi bir tarihte. Muhtemelen “kabarmak, irileşmek” anlamına gelen köpmek fiilinden türetilmiş bir ad. 1230’larda Anadolu Selçuklularının Sadettin Köpek adlı bir veziri vardır. Adamın resmî lakabı bu olduğuna göre o tarihte bu kelimenin it anlamı olmasa gerek, tahmin etmem ki o denli saygısızlık etmiş olsunlar, cumhuriyet gençliği değil ya bunlar. “Kabarık Sadettin” yeterince riskli zaten. Özetle neymiş? Esas adı it olan hayvanın tahminen yeni çıkan bir çeşidine köpek adı verilmiş.
Türkiye Türkçesinde bu yeni ad tutmuş, o kadar ki bir süre sonra iti arka plana itip köpek cinsinin aslî adı yerine geçmiş.
Enteresan olanı şu. Bu tarihten biraz önce İngilizcenin başına tıpkı buna benzer bir şey gelmiş. Germen dillerinde bu hayvanın ortak adı hund, orijinal İngilizcesi de öyledir. Derken 1100 yılı dolayında nereden geldiği meçhul bir dog türemiş. İlk başta bir tür iri ve dövüşken bekçi köpeğinin adı, ama bir süre sonra hound’u marjinalleştirip köpek milletinin genel adı olmuş. (Buna karşılık Almancada Hund egemenliğini korumuş, Dogge bir köpek cinsinin adı olarak kalmış.)
Sonra, bakın, İspanyolcada da aynı durum var. Latince canis köpek. İtalyanca cane, Fransızca chien hep oradan gelir. Buna karşılık İspanya’da 1100’lü yıllarda ne idüğü belirsiz perro sözcüğü çıkıp eski adı kenara itmiş (eskisi galiba gano olmalı, şimdi bakmaya üşendim).
Belli ki ortaçağlarda köpek ırkında dünya çapında bir devrim yaşanmış, öyle anlaşılıyor.
Sevan Nişanyan
